ریشه و خاستگاه قوم خزر

خرزها که بودند و در کجا سکونت داشتند؟

در این نوشتار به بازگویی و نقل قول بخشی از کتاب « پان‌ترکیسم، ایران و آذربایجان » نوشته‌ی « محمد رضا محسنی » که به قوم خزر و سابیرها پرداخته شده می‌پردازیم. این بخش از کتاب در واقع قسمتی است که به خاستگاه ترکان و مغولان پرداخته شده و بررسی‌های علمی پیرامون خاستگاه و ریشه‌های خزرها و سابیرها را مورد بررسی قرار داده تا روشن شود که آیا این قوم به راستی دارای ریشه‌ی ترکی و مغولی هستند یا زبان خزرها از دسته زبان‌های هم‌خانواده با زبان بلغاری است؟. جایگاه سکونت و خاستگاه ایشان کجا بوده و تاریخ‌نگاران درباره‌ی شیوه‌های رفتاری آن‌ها چه چیزهایی نوشته‌اند. هم‌چنین در این بخش از کتاب به بررسی ارتباط خزرها با کشور ایران و روابط این قوم با دولت بیزانس پرداخته شده است. دست‌مک بخشی از خزرها از هون‌های زرد و گوگ ترک‌ها بودند و بخش دیگری به نظر از قبیله‌های هندواروپایی پیوسته به اتحادیه‌ی ایشان.

ریشه و معنای نام خزر چیست ؟

از صفحه‌ی ۱۰۳ کتاب : خزرها در زبان‌های گوناگون:

کوزار، کوزارین، چازاری، کازاری و خازاروئی نامیده شده‌اند. گمان می‌رود این نام باید از ریشه‌ی ترکی گز (=گردیدن) و گزر (=گردنده‌ی صحرا) برآمده باشد.  مسعودی بر آن است که گویا خاستگاه اینان کوه‌های شمال قفقاز بوده و خاقان‌هایی که بر آن‌ها فرمان‌روایی می‌کرده، با خاقان‌های گوگ ترک هم‌خاندان بوده‌اند.
خزرها را می‌توان با هون‌ها نیز منطبق دانست. این تیره کمابیش در سده‌ی پنجم م. از بیابان‌های شرقی آسیا برخاست  و به گاس فراوان، به همراه هون‌ها به شمال قفقاز آمده‌اند. خزرها و ترکان در لشکرکشی‌های بیزانس به ایران کاملا موثر بودند، تا اندازه‌ای که هرگاه ایشان به یاری هراکلیوس نمی‌شتافتند، لشکرکشی امپراتور روم شرقی به تیسفون ناشدنی می‌نمود.

نقل قولی از موسی کالانکاتی درباره‌ی قوم خزر

تاریخ‌نگاران فراوانی قوم خزر و شیوه‌های رفتاری شگفت‌آور آن‌ها پرداخته‌اند. پیرامون دَدمنشی‌های خزران، موسی کالانکاتی (کاتواتسی)، سالنامه‌نویس سده‌ی ۱۰م. آلبان چنین می‌نویسد:

شاهنشاهان ایران معماران، وسایل و مواد بسیار ازهمه جا گرد آورده بودند. این دیوار میان قفقاز و دریای شرقی (کاسپین) قرار داشت… او خطر دهشت باری را که از سوی مردم پلید و غداری که صورتهای پهن داشتند و همانند زنان بودند، مشاهده کرد. موهای دراز آن‌ها از سر بر چهره و بدنشان فرو ریخته بود…همانند گرگ‌های وحشی حمله می‌کردند.مردم از احساس خطر هولناکی که در حال نزدیک شدن بود، وحشت زده بودند. با نمایان شدن تیراندازان چالاک بر وحشت آن‌ها افزوده شد. اینان چونان تگرگ بر سر آن‌ها تیر می ریختند، به مانند گرگان گرسنه برویشان پریده، آن‌ها را در کوچه‌ها و میدان گاه‌های شهر تکه پاره می‌کردند. در چشم آن‌ها نسبت به هیچ کس، نه مردان جوان و نه زنان زیبا رحمی دیده نمی‌شد. پیران و علیلان بیکاره و بی دست و پا را نیز راحت نمی‌گذاشتند. حتا دیدن کودکانی که روی نعش مادران مثله شده شان افتاده بودند، ترحمی در دلشان بر نمی‌انگیخت. به سان آتشی که در نی زاری ملتهب افتاده باشد، از دری درون می‌شدند و از دری دیگر بیرون می‌رفتند، راه را برای درندگان و پرندگان وحشی مردارخوار هموار می‌کردند…

خزرها و هم‌پیمانی با بیزانس بر علیه ایران

خزرها همواره با امپراتوری روم علیه ایران هم‌پیمان بودند و بسیار دست به کشتار مردمان جنوب قفقاز ، اران و آذربایجان و ارمنستان می‌زدند و سرانجام از سوی سپاه ساسانی پس رانده می‌شدند. طبری در بخش بازگویی روی‌دادهای زمان شاپور دوم، از وجود خزرها در میان لشکری که یولیانوس ، امپراتوری روم در سال ۳۶۳ م. برای جنگ با ساسانیان تشکیل داده بود، نام برده است.  استخری درباره‌ی زبان خزری می‌گوید:

این زبان مانند زبان ترک است و هیچ قوم دیگری آن زبان را ندارد.

زبان خزران ( قوم خزر ) به طور دقیق آشکار نشده است. برخی زبان خزران را همانند زبان بلغارها دانسته و برخی از دانشمندان روسی از جمله بارتولد، زبان خزران را از خانواده‌ی زبان‌های ترکی به شمار آورده‌اند.

برگرفته شده از: محسنی ، محمد رضا ۱۳۸۹ : «پانترکیسم، ایران و آذربایجان»، انتشارات سمرقند، چاپ دوم، ص ۱۰۳ و ۱۰۴