آیین ایرانی زرتشتی در جمهوری آذربایجان

سرزمین اران و آذربایجان کجاست؟

  پیش از هر چیز باید به یاد داشت که: از دیدیگاه حقایق تاریخی و با بررسی اسناد پُرشمار دردست، بخش شمالی رود ارس یعنی «اران» و گاه در بخش‌هایی «آلبانیا» و «قفقاز» هم‌واره از بخش جنوبی رود ارس یعنی آذربایجان جدا بوده است. حتی در پیمان‌نامه‌های گلستان و ترکمان‌چای نیز هیچ گاه سرزمین‌های بارود ارس آذربایجان خوانده نشده است.

تاثیر فرهنگ ایرانی بر اران، قفقاز و گرجستان

هرچند بخش شمالی رود ارس یعنی اران، گرجستان، قفقاز و… تحت تاثیر آیین‌ها و فرهنگ و زبان ایرانی بوده است و تا پیش از قراردادهای تحمیل شده از سوی شوروی، بخشی از ایران بزرگ به شمار می‌آمده است، ولی عناصر اروپایی و رومی و مسیحی در این بخش‌ها از دیگر بخش‌های ایران بیش‌تر به چشم می‌خورد.

آیین ایرانی مهر و زرتشتی در آذربایجان

آذربایجان (ماد کوچک) کانون زرتشتی‌گری در زمان هخامنشیان و ساسانیان بوده است. خود نام آذربایجان به گفته‌ی استرابو جغرافی‌نگار یونانی از نام خاندان آتروپات سرداری که در زمان اسکندر بر ماد کوچک فرمان‌روایی می‌کرد گرفته شده است به معنای «نگاه‌بان آتش».

آریاییان ساکن در فلات بزرگ ایران، پیش از گرایش به دین زرتشت آخشیج‌ها و عناصر طبیعی را می‌پرستیدند. بررسی‌های منابع به ما نشان می‌دهد که مردم ماد (و آتورپاتگان = ماد کوچک) نیز همانند دیگر اقوام آریایی ساکن در فلات ایران در آغاز مهرپرست بوده‌اند. برای نمونه باید از نیایش‌گاه‌های مهری «بادام‌یار / قدم‌گاه» و «ورجوی» در آذربایجان یاد کرد.

سپس سرزمین ماد که خاست‌گاه دینی ایرانیان بود به کانون دین ایرانی زرتشتی‌گری تبدیل شد. به‌گونه‌ای که در بسیاری از منابع زرتشت را زاده‌ی ماد و آذربایجان دانسته‌اند که از دید زبان‌شناسانه و بررسی گات‌ها (کهن‌‎ترین بخش اوستا) این موضوع درست به نظر نمی‌رسد و زرتشت به احتمال فراوان از شمال شرق ایران بزرگ است.

آیین ایرانی زرتشتی در جمهوری آذربایجان (اران)

البته سرزمین‌های شمال رود ارس یعنی اران، قفقاز، آلبانی و … نیز به دلیل آن‌که بخشی از ایران بوده‌اند اشتراکات فرهنگی و دینی فراوانی با دیگر اقوام ایرانی دارند. برای نمونه می‌توان به آتش‌گاه یا آتش‌کده‌ی باکو اشاره کرد. این سازه در منطقه‌ی «سوراخانی» در اران (جمهوری آذربایجان) واقع شده. خود واژه‌ی «آتشگاه» یک واژه‌ی ایرانی است که در جمهوری آذربایجان نیز به همین نام خوانده می‌شود. «سوراخانی» نیز به احتمال فراوان یک نام ایرانی است که به دلیل وجود سوراخ‌هایی در زمین و روشن بودن آتش همیشگی بر آن بخش گذاشته شده است.

در این آتشگاه یک سنگ‌نبشه و کتیبه به زبان‌های هندوایرانی «پارسی» و «سانسکریت» وجود دارد. برگردان و ترجمه‌ی کتیبه‌ی پارسی چنین است:

«آتشی صف کشیده همچون دک

جیی بِوانی رسیده تا بادک

سال نو نُزل مبارک باد گفت

خانۀ شد رو سنامد (؟) سنه ۱۱۵٨»
————-
محسنی، محمد رضا ۱۳۹۲: «پان‌ترکیسم، ایران و آذربایجان»، انتشارات سمرقند، ص ۱۵۲-۱۵۳