گویش سیدانی در سنجش با زبان سیوندی
ویژگی ارگاتیو، صرف اسم و برخی واژگان گویش سیدانی در سنجش با زبان سیوندی
این مقاله در فصل‌نامه‌ی فرهنگی پژوهشی فارس‌شناخت، بنیاد فارس شناسی، دوره‌ی چهارم (میزاث مادی و معنوی فارس ) ، شماره اول، تابستان ۱۳۹۵ با مشخصات درج شده در زیر و با تمرکز روی مردم سیدان و گویش سیدانی به چاپ رسیده شده است. در این فصل‌نامه کوشش شده است تا مطالبی تازه و ماخوذ از مطالعات متاخر در شکل مقالاتی علمی گرد هم آید و به مخاطبان عرضه گردد. ( محمد رضا محسنی )
محسنی، محمد رضا و رستگاری نژاد، سحر ۱۳۹۵: «فارس شناخت، میراث مادی و معنوی فارس»، ویژگی ارگاتیو، صرف اسم و برخی واژگان گویش سیدانی در سنجش با زبان سیوندی ، بنیاد فارس شناسی، انتشارات ارم
چکیده مقاله
شهر سیدان واقع در بخش سیدان شهرستان مرودشت استان فارس، با دارا بودن جمعیت نزدیک به ۳۰هزار تَن (سرشماری ۱۳۸۵) در یک منطقه‌ی ویژه‌ی تاریخی دارای مردمانی با با گویش ویژه به نام گویش سیدانی است. با بررسی دستور زبان این گویش نشانه هایی از ارگاتیو دیده می شود. همچنین در برخی موارد در دستور زبان این گویش اسم صرف می شود. در بیشتر مواقع در گویش سیدانی حرف های اضافه به جای یکدیگر به کار می روند. در این گویش به شماری از ویژگی های دستوری منحصر به فرد برمی خوریم.
در ضمن برخی از واژه هایی که در گویش سیدانی به کار می رود تنها اختصاص به این گویش داشته و نشانه هایی از ریشه‌های هندواروپایی و برخی دیگر از آن ها با تغییرات اندک از زبان‌های فارسی میانه به یادگار مانده است.
واژگان کلیدی: سیدان، گویش سیدانی، فارسی میانه، ارگاتیو، صرف اسم
پیش‌گفتار
سیدان در میان چند سازه و منطقه‌ی باستانی ثبت‌شده به عنوان میراث جهانی یونسکو واقع شده که آثاری از تمدن‌های مهم ایلامی، هخامنشی، اشکانی و ساسانی را در خود جای داده است. فاصله‌ی سیدان تا تخت‌جمشید ۱۰، تا نقش‌رستم و شهر استخر ۵، تا پاسارگاد ۶۰ و تا نقش رجب ۱۵ کیلومتر است. مردم سیدان به زبان فارسی و گویش سیدانی سخن می‌گویند. سیدان نزدیک‌ترین شهر با فاصله کمتر از ۱۰ کیلومتر به شهر سیوند است. مردم سیوند به گویشی شگفت‌انگیز سخن می‌گویند که از گذشته‌های دور توجه شماری از دانش‌مندان و زبان‌شناسان را به خود جلب کرده است.
شماری از شرق‌شناسان هم‌چون آندریاس (آندریاس ۱۹۳۹: ۱۶) ، لنتس (لنتس ۱۹۲۶: ۲۸۸)، میه (میه ۱۹۳۱: ۱۰) و مایرهوفر (مایرهوفر ۱۹۶۹: ۵) گویش سیوندی را دنباله‌ی گویش مادی (هم‌خانواده با کردی، گیلکی، تاتی، مازنی و بلوچی) و سیوند را به‌گونه‌ای جزیره‌ی زبان مادی در پارس دانسته‌اند. همچنین برخی مانند لکوک (لکوک ۱۳۸۳: ۵۶۴) زبان سیوندی را مربوط به مرکز ایران و مشابه با گویش‌های ناحیه‌ی کاشان و محلات دانسته‌اند. در نتیجه گویش سیدانی نیز باتوجه به تاثیرات احتمالی دارای اهمیت ویژه است.
در باغ لَردی سیدان سنگ‌نبشته‌ای به زبان پارسیمیانه مربوط به یک آرام‌گاه یافت شده است که برگردان آن بدین شرح است:
«توسر پسر بیچاره بدبخت فرخ زاد دادویه (دادبه) در ماه فروردین و روز دی به دین، فرخ هرمزد انوشیروان (مرحوم) بود (شد). گران مست (بیداد بسیار) در همان سال، ماه تیر و روز آسمان بر هرمزداد بود (شد). این مست گران، بر پیران سر، بر فرخ زاد بود (شد).». (اسپرنگلینگ ۱۹۵۳: ۱۳)
همچنین سیدان دارای مکان‌های تاریخی است که کاوش‌های علمی در آن‌ها به انجام نرسیده ولی با توجه به بازدید‌هایی که از منطقه انجام شده و مشاهده‌ی مواردی مانند سنگ ستون‌های شکسته که دارای حجاری‌های هخامنشی هستند و در منطقه رها شده‌اند می‌توان گمان برد که این منطقه، دارای ارزش تاریخی است. از جمله گردش‌گاه‌هایی که هم‌اکنون مورد بازدید گردش‌گران قرار می‌گیرد می‌توان از حوض ماهی (مورنجان)، چهل‌دختران، قصرغلات (غر‌غلا)، باغ بُدره و سرآسیاب یاد کرد.
نام سیدان
درباره‌ی نام «سیدان» تکه‌هایی پازل‌گونه به‌دست آورده‌ایم که شاید تبار مردم سیدان را به قوم ایرانی‌زبان کُرد در شمال‌غربی ایران برساند. البته این فرضیه نیاز به پژوهش‌های بیش‌تری دارد و ما در این‌جا تنها به چند نشانه در این زمینه اشاره می کنیم.
۱- مادی بودن زبان سیوندی و مشترکات آن با سیدانی و مادی بودن زبان کردی ۲- وجود قومی با نام ایزدی یا کُرد یزیدی (ایزدی) در بخش سیدان ۳- وجود روستایی از توابع بخش مرکزی شهرستان بیجار در استان کردستان ایران، به نام سیدان ۴- وجود عشیره‌ی «هَرکی» در بخش کردستان ایران، ترکیه و عراق متشکل است از سه طایفه‌ی سیدان، مندان و سرهاتی (ایلات و عشایر ایران ۱۹۶۳: ۱۲۰) که به زبان کُرمانجی از زبان‌های ایرانی شاخه شمال‌غربی (ویندفر ۱۹۷۵، پاول ۲۰۰۸) سخن می‌گویند.
مردمان سیدان دارای گویشی ویژه خود هستند که به گویش سیدانی مشهور است. سیدان بزرگترین شهر نزدیک به سیوند است. گویش سیوندی به دلیل دسته‌بندی شدن در خانواده زبان‌های ایرانی شمال و شمال غرب از گذشته‌های دور مورد توجه زبان‌شناسان ایرانی و غیر ایرانی بوده است.
گویش سیوندی و گویش سیدانی به دلیل نزدیک بودن منطقه‌ی جغرافیایی احتمالا از یکدیگر تاثیر پذیرفته‌اند. باوجود اینکه درباره‌ی گویش سیوندی پژوهش های فراوانی انجام پذیرفته ولی در زمینه ی گویش سیدانی تاکنون پژوهش معتبری انجام نگردیده است. این در حالی است که به دلیل نزدیکی شهر سیدان و سیوند و تاثیرپذیری احتمالی این دو زبان و گویش از یکدیگر، گویش سیدانی دارای اهمیت فابل توجهی است.
در این جستار کوشیده شده است که دستور زبان سیدانی و نکات دارای اهمیت آن و ویژگی‌های دستوری بازمانده از زبان‌های باستانی ایرانی مانند پارسی باستان و اوستایی و زبان‌های ایرانی دوره‌ی میانه مانند پارتی و فارسی میانه بررسی و سنجیده شده و یک واژه‌نامه از واژه‌های متفاوت با زبان فارسی معیار و گویش های پیرامونی، جهت تجزیه و تحلیل گردآوری و درج گردیده است.
یک دیدگاه