آذربایجان و تغییرنام ماد کوچک در زمان اسکندر

 در این جستار به موضع وضعیت « آذربایجان در زمان اسکندر » و یکی از بخش‌های فرمانروایی ایرانی هخامنشی یعنی ماد کوچک یا آتورپاتگان که بعدا آن را آذربایجان خواندند پس از یورش اسکندر به کشور ایران می‌پردازیم.

ماد کوچک و تغییرنام به آتروپاتگان

ماد و ماد کوچک همانند دیگر نقاط ایران به دست مهاجمانی که این بار از اروپا می‌آمدند افتاد ولی کم و بیش توانست از حکومت بیگانیان تازه از ره رسیده جداسر بماند. نام آتورپاتگان برگرفته شده از نام خاندان و سردار ایرانی آتورپات یا آتروپات است که پس از چیرگی اسکندر بر ساتراپ و استان یا بخش ماد کوچک، روی این بخش از کشور ایران گذاشته شد. این بخش از کشور ایران یعنی ماد کوچک یا همان ماد صغیر یا به قول برخی آتروپاتکان ماد است که بعدا آن را آذربایجان خوانده اند. تغییرنام به آذربایجان به نظر پس از ساسانیان انجام شده است. آذربایجان ( سرزمین های زیر رود ارس ) را در زمان هایی آدوربادَگان نامیده اند. در دنباله بازگویی بخشی از کتاب پان‌ترکیسم، ایران و آذربایجان را خواهیم خواند.

استقلال آذربایجان پس اسکندر

پس از پیروزی اسکندر – که خود را دنباله روی پادشاهان هخامنشی می‌دانست –  و سپس مرگ او، کشمکش‌های فراوان میان سردارن‌اش برای به چنگ آوردن بخشی از امپراتوری یونانی در گرفت. در این میان، سلوکوس بیش‌ترین بهره را از میراث او به چنگ آورد و بر سرزمین‌های دانل، دریای کاسپین، فلستین، شاخاب پارس و بخش خاوری ایران چیره شد، هر چند که فرمان‌روایی سلوکی هیچ‌گاه رنگ آرامش به خود ندید.
در این دوره از کشمکش‌ها، آتروپاتکان جُداسَری خویش را نگه داشت. به گفته‌ی استرابو ، فرمان‌روایی سلوکی و یونانی دوام چندانی نداشت و با پا گرفتن اشکانیان و پارتی‌ها (۲۵۰ پ.م.) و شورش و چیرگی بر شهرهای شمال‌خاوری، هم‌چنین شورش‌های هم‌زمان ساتراپ‌های پارس و ماد، این فرمان‌روایی روز به روز سست‌تر می‌شد.

شورش ساتراپ ماد

شورش ساتراپ ماد، مولون، در زمان آنتیوخوس سوم (۱۸۷-۲۲۳ پ.م.) بود. هم‌چنین شورش دیگری در زمان تیمارخوس ملطی بود که او نیز ساتراپی ماد را داشت. مولون به پشتوانه‌ی برادرش اسکندر، حاکم پارسه، یاغی شد و تاج بر سر گذاشت و در میان‌رودان به پیش‌روی پرداخت و به کرانه‎های خلیج پارس رسید ولی از آنتیوخوس شکست خورد و زمانی که همه چیز را از دست رفته دید، به همراه همه‌ی بستگان و برجسته‌ترین هوادارانش دست به خودکشی زد.  ولی در کل، فرمان‌روایی سلوکی نتوانست بر آتروپاتکان چیره شود و سرانجام آتروپات نگذاشت غیر ایرانی‌ها (مقدونیان) به آتروپاتکان راه یابند  و ماد خُرد پس از مرگ اسکندر جُداسَر ماند.
به همین دلیل آتروپاتکان توانست نسبت به ماد بزرگ و دیگر ساتراپ‌ها از تاثیر دو سویه‌ی هلنیسم بر ایرانیان، و ایرانیان بر مقدونی‌ها، کمابیش دور بماند، یا دست کم تاثیر هلنیسم بر آن کمتر بود. آذربایجان (ماد خُرد) هرگز در حوزه‌ی نظارت سرراست سلوکوس درنیامد و هم‌چنان در دست والی ایرانی پیشین خود آذرباذان (آتروپات) جُداسَر برجای مانده بود و تا اندازه‌ای تبدیل به پایگاه فرهنگ ایرانی و مزدایی شد در برابر رخنه‌ی روز افزون فرهنگ یونانی در عهد سلوکی‌ها.

منبع

محسنی، محمدرضا ۱۳۸۹: پان‌ترکیسم، ایران و آذربایجان، انتشارات سمرقند، ص ۱۱۶-۱۱۷